Stanisław August Poniatowski

Stanisław August Poniatowski, Jan Matejko

Stanisław August Poniatowski  - król Polski w latach 1764 – 1795

Stanisław imię odziedziczył po ojcu, który był wojewodą mazowieckim, regimentarzem wojsk koronnych (czyli zastępą hetmana) i kasztelanem krakowskim. Z tego powodu często nie było go w domu. Matką była Konstancja Czartoryska, która miała olbrzymi wpływ na wychowanie syna. Matka powtarzała mu, że jest stworzony do wielkich rzeczy, a przy tym izolowała go od rówieśników.
Okres po śmierci Augusta II, rodzina przetrwała w Gdańsku. Poniatowski spędził tam aż 6 lat, co pozwoliło mu na naukę niemieckiego i poznanie wielu znakomitości. W 1748 roku wyruszył w pierwszą zagraniczną podróż. W późniejszym czasie jeszcze wiele podróżował, co sprawiło, że poznał wielu ważnych ludzi, w tym wielu artystów. Żywo interesował się kulturą i sztuką. W 1750 roku poznał w Berlinie angielskiego dyplomatę, Charlesa Williamsa. Zaprzyjaźnili się i to on był mentorem dla młodego Poniatowskiego.

Posłem został po raz pierwszy w 1750 roku, a w 1755 został stolnikiem litewskim (Do jego kompetencji należało nakrywanie stołu wielkiego księcia litewskiego. W czasach nowożytnych urząd stał się czysto honorowym, a powinności stolnika ograniczały się do honorowej asysty w uroczystościach i ceremoniach dworskich)*. Dlatego, gdy wybrano go w 1764 roku na króla Polski, śmiano się, że władcą został ktoś, kto nie ma wybitniejszych zasług.

Wielka księżna Katarzyna Aleksiejewna, Pietro Rotari

W 1755 roku Poniatowski wyjechał do Petersburga razem z Williamsem. Tam właśnie poznał Katarzynę, przyszłą carycę i zakochał się w niej po uszy. Jakiś czas później Poniatowski wrócił do Petersburga jako poseł elektora Saksonii. Podejrzewano nawet, że to Stanisław jest ojcem carewicza Pawła, następcy tronu, ale dzisiaj wyklucza się tą możliwość. Jednak bardzo prawdopodobne jest to, że Poniatowski był ojcem córki Katarzyny. Dziewczynka zmarła w wieku dwóch lat. 

Znajomość z carycą Katarzyną, miała decydujący wpływ podczas wyboru nowego władcy Polski po śmierci Augusta III Sasa. Przy jej wsparciu, 6 września 1764 roku, na króla wybrano Stanisława Poniatowskiego, który przybrał nowe imię – August. Koronacja odbyła się 25 listopada, w dzień wspomnienia św. Katarzyny, co wydawało się wyraźnym nawiązaniem do osoby carycy… kilkadziesiąt lat później król będzie zmuszony do podpisania abdykacji w ten sam dzień. 

Rządy Poniatowskiego były bardzo trudne. W kraju panowała anarchia, poza tym państwo było zrujnowane wojnami. Polityka państw ościennych nie była przyjazna. Pierwsze lata nie wyglądały najgorzej, ponieważ udało się przeprowadzić ograniczone reformy, takie jak unowocześnienie poczty, która bardzo się rozwinęła w drugiej połowie XVIII wieku. Założono także Szkołę Rycerską oraz przeprowadzono reformę monetarną. Król zasłużył się także dla kultury narodowej, ponieważ był wielkim miłośnikiem sztuki i nauki. Przeznaczał pieniądze na wiele inicjatyw kulturowych, które miały za zadanie wychowywać społeczeństwo. W Warszawie powstał Teatr Narodowy. Król organizował również słynne obiady czwartkowe, na których zajmowano się kultywowaniem polskiego języka i kultury, a także poruszano najważniejsze sprawy związane z sytuacją wewnętrzną i zewnętrzną kraju.  W 1773 roku stworzył Komisję Edukacji Narodowej, która była czymś w rodzaju pierwszego ministerstwa edukacji na ziemiach polskich. W 1782 roku król otworzył dla społeczeństwa swą bibliotekę. Z jego polecenia rozpoczęto opracowywanie szczegółowych map Rzeczpospolitej.

Jednak mimo wszystko rosło niezadowolenie opozycji, a wraz z nim coraz tym bardziej w sprawy wewnętrzne mieszały się inne państwa, a zwłaszcza Rosja. Opornych magnatów, ambasador Repnin, kazał wywieźć w głąb Rosji. Z tego powodu w 1768 roku zawiązano konfederację w miejscowości Bar. Jednym z celów była detronizacja króla, w 1771 roku udało im się nawet porwać Poniatowskiego, ale wypuścili go, ponieważ sam król zdołał ich do tego przekonać.

Celem carycy Katarzyny było podporządkowanie sobie Rzeczpospolitej. Kiedy jej się to nie udało, zgodziła się na rozbiór, którego dokonano w 1772 roku. Nikt nie był w stanie skutecznie temu protestować. Mimo porażki politycznej, król dalej starał się przeprowadzać reformy. Udało mu się znieść karę śmierci w procesach o czary oraz tortury w postępowaniu sądowym. Niestety reszta zmian nie weszła w życie z powodu sprzeciwu Rosji, która nie chciała wzmocnienia wewnętrznego Rzeczpospolitej. 

Rejtan – Upadek Polski, Jan Matejko

Szansę na poprawę sytuacji król spostrzegł w 1788 roku gdy Rosja wdała się w konflikt z Turcją. Wtedy Poniatowski przedstawił plan zawarcia traktatu polsko – rosyjskiego, który zakładałby większą swobodę w sprawie wojska oraz możliwość przeprowadzenia reformy wewnętrznej państwa w zamian za pomoc w walkach z armią turecką. Sprawą sojuszu zajął się sejm zwołany w 1788 roku, zwany później Czteroletnim lub Wielkim. Król zyskał duże poparcie społeczeństwa, udało się porozumieć z niektórymi przeciwnikami króla i uchwalono Konstytucję 3 maja (1791 rok).

Niestety konstytucja oraz inne ustawy Sejmu Wielkiego wzbudziły niechęć opozycji. Duża jej część wypowiedziała posłuszeństwo królowi i  po pomoc zwróciła się do carycy Katarzyny II, która chętnie im tej pomocy udzieliła, ponieważ bała się umocnienia władzy Poniatowskiego. Dlatego w Petersburgu zawiązali konfederację zwaną targowicką (jako miejsce jej utworzenia podali oficjalnie miejscowość Targowicę). W 1792 do kraju wkroczyły wojska rosyjskie. Król sądził, że jeśli dołączy się do konfederacji, to zdoła utrzymać kontrolę nad sytuacją w państwie i nie dopuści do kolejnego rozbioru. Planował zresztą abdykować, ale na to nie zgodziła się caryca, ponieważ był jej potrzebny, aby uprawomocnić kolejny rozbiór. Mimo to, Poniatowski stał się dla całego społeczeństwa zdrajcą.

W 1793 roku doszło do II rozbioru Polski, w którym udział wzięły tym razem tylko Rosja i Prusy. W czasie obrad sejmu, król starał się wynegocjować jak najlepsze warunki dla Rzeczpospolitej, ale nie miał już wpływu na sytuację. Zresztą nie ufali mu ani Polacy, ani Rosjanie. Gdy w 1794 roku zgłosił swój akces do powstania kościuszkowskiego, odmówiono mu z powodu obawy przed zdradą. Po upadku powstania, król został w Warszawie i bezskutecznie starał się o uwolnienie uczestników insurekcji.

Konstytucja 3 maja 1791 roku, Jan Matejko

W 1795 roku król został zmuszony do wyjazdu do Grodna. W tym samym roku zmuszono go też do abdykacji. Fakt ten jest traktowany  jako zaakceptowanie III rozbioru Polski, ponieważ sejm Rzeczpospolitej już wtedy nie istniał. Po śmierci Katarzyny II, przeniósł się do Petersburga na zaproszenie Pawła I i zmarł tam 12 lutego 1798 roku. Początkowo pochowano go w katolickim kościele pod wezwaniem św. Katarzyny w Petersburgu. W 1938 roku trumnę z jego zwłokami komuniści odesłali do Polski, argumentując, że kościół będzie rozbierany. Szczątki pochowano w Wołczynie i dopiero po dwóch tygodniach podano o tym krótką informację, ponieważ nikt nie miał pojęcia co zrobić z trumną króla, który podpisał rozbiory Polski. Społeczeństwo było oburzone takim sposobem załatwieniem sprawy i zorganizowano ankietę na temat osoby ostatniego króla Polski. Większość osób stwierdzała, że król wniósł wiele w polską kulturę, ale niestety jego decyzje polityczne były zdecydowanie negatywne. Na pytanie o miejsce pochówku odpowiadano różnie. Wiele osób mówiło nawet, że król powinien być pochowany na Wawelu jak wszyscy królowie (co zresztą było wolą samego zmarłego). Ostatecznie w  1995 roku jego szczątki pochowano krypcie królewskiej bazyliki archikatedralnej św. Jana w Warszawie.

Źródło: Poczet królów i książąt polskich autorstwa Lecha Bielskiego i Mariusza Trąby

---

* Wikipedia.org